In het korfvak Klimaatverandering bracht Prof. em. Aviel Verbruggen (Universiteit Antwerpen) op 6 november een les over Energietransities.

De mensen-beschaving ontwikkelt zich op een basis van energie en technologie. Energie speelt een rol in elk moment van een mensenleven. De industriële beschaving van de laatste drie eeuwen is voornamelijk gebouwd op verbranding van fossiele brandstoffen voor drijf- en trekkracht. Bij die verbranding komt veel CO₂ vrij. Deze CO₂ is eigenlijk niet minder dan gasvormig zwerfvuil. De jaarlijkse miljarden ton CO₂ die zo in de atmosfeer komen, warmen de aarde op. Een diepgaande energietransitie is dringend nodig om deze opwarming te stoppen.

Energie-efficiëntie-technologie heeft de oliecrisis van de jaren 1970 bedwongen, maar is gefnuikt midden jaren 1980 omdat energiebedrijven massaal in energieproductie investeerden. Toch zijn enkele landen (Denemarken, Duitsland) blijven inzetten op energie-efficiëntie en hernieuwbare energie; met gericht beleid hebben ze wind- en zonnestroom tot industriële technologie ontwikkeld. De technologie voor de energietransitie van de toekomst is vandaag klaar om de verbranding van fossiele brandstoffen te vervangen. Deze transitie is al bezig en is zelfs al onstopbaar geworden, vooral omdat hernieubare energie, vooral zonne- en windenergie, nu op de meeste plaatsen goedkoper is dan energie uit fossiele brandstoffen, en de prijzen blijven dalen. Toch zal de energietransitie niet zonder slag en stoot gaan.

De energietransitie die nodig is om klimaatverandering tegen te gaan bestaat uit vier dooreenlopende onderdelen of scènes. Scènes 1 en 2 verhalen de toekomstige energievoorziening. Scènes 3 en 4 tonen hoe fossiele brandstoffen en atoomkernenergie de transitie ondergaan en bekampen.

• Scène 1: Elektriciteit en waterstof zullen bijna alle energiegebruik voldoen zonder uitstoot van CO₂. Omdat ze op onze aarde niet van nature aanwezig zijn, worden ze gemaakt uit energievormen die wel beschikbaar zijn. Vandaag komt ca. 70% van de elektriciteit uit verbranding van fossiele brandstoffen en ca. 10% uit atoomsplitsing. Deze methoden zijn zeer omslachtig en duur, en veroorzaken grote milieuproblemen en risico’s (zie figuur hieronder).
  
• Scène 2: Het is mogelijk om alle nodige elektriciteit te oogsten uit hernieuwbare energiestromen zoals wind, zon en water. Rationele verbetering van de energieefficiëntie verlaagt het energieverbruik en dus de hoeveelheid electriciteit die geproduceerd moet worden. De cluster van hernieuwbare energie technologie is beschikbaar en verdiept, verbreedt, en verbetert dag na dag. Ze is vandaag structureel sterker en goedkoper dan deze van de verbranding en van de atoomkernenergie, door het uitschakelen van de risicovolle en vervuilende kwabben van de oude werkwijze (zie figuur hieronder). Deze ontwikkeling is hoopgevend en geruststellend indien de overgang van oud naar nieuw nu razendsnel zou plaatsvinden. De overgang gebeurt echter al jaren veel te traag omdat de oude belangen stokken in de wielen steken.
• Scène 3: Fossiele brandstoffen dienen in de grond te blijven. Uiterst omvangrijke economische en financiële belangen echter leven van het winnen en verhandelen van fossiele brandstoffen (olie, gas, steenkolen). Zelfs het vooruitzicht op inkrimping van deze activiteiten gaat al gepaard met oorlogen en ellende.
• Scène 4: Uitdoven van de atoomkernenergie vanwege haar risico’s (accidenten, wapens, afval), kostprijs, en hinder voor de volle ontplooiing van duurzame hernieuwbare stroom.

STEM-wetenschappers boeken veel resultaten en werken enthousiast verder. Maatschappijwetenschappers en beleidsmakers moeten nu ruimte scheppen voor de duurzame oplossingen. Planmatig gestructureerd werken is het meest effectief en efficiënt. Het vergt vier stappen: de toestand verkennen, doelrichtingen kiezen, ingrijpen met maatregelen en instrumenten, controle en correcties.

Enkele bevindingen:

• De maatschappelijke transitie moet diepgaand en dringend gebeuren, zoals de voorlopende energietransitie. Woorden als transformatie, omkering en omwenteling lijken daarom gepaster dan transitie.
• Denkbeelden, oplossingen, leiders, instrumenten, … die de huidige kritieke toestand voortbrengen, zijn contraproductief voor de duurzame toekomst. Of zoals Einstein zei: “Problems cannot be solved by the same level of thinking that created them”.
• De verstrengelde energie- en samenleving-transities vereisen redelijk-radicaal-anders denken, spreken, en handelen. Speerpuntacties zijn haalbaar, zonder mensen vooraf via inzicht en overtuiging te bekeren tot bovennatuurlijk sociaal welwillende wezens. De brontekst van duurzame ontwikkeling (Our Common Future, 1987) omschrijft de radicale veranderingen; herbronning is noodzakelijk. Anders dan gewoon voortdoen (Business As Usual) stelt het alle gewoon denken, spreken en handelen in vraag, zonder dewelke omkering niet mogelijk is.
• De opdracht is ontzagwekkend omvangrijk, ingewikkeld en zwaar voor mensen zoals wij. Zijn wij niet van nature gemoedrustig, gemakzuchtig en geloven we niet vooral graag wat we willen geloven? Zeker, maar als het tij keert, kunnen inzicht, wilskracht en verzet van mensen onweerstaanbaar sterk zijn. Dan vervangen samenwerking en betere rechtsorde de voorbijgestreefde verhoudingen.

Kritische analyse van de bestaande internationale en nationale klimaatpolitiek leidt tot verontrustende bevindingen. Dat zeer veel op de schop moet, is echter niet cynisch maar hoopgevend. Het is een opdracht voor wetenschappers en studenten in alle disciplines. Het algemene verhaal van klimaatverandering en van de noodzakelijke dringende en drastische ommekeer, is gekend. Multidisciplinair en interdisciplinair samenwerken is nodig, zonder zich af te sluiten voor kennis, inzichten en bekommernissen vanuit de samenleving. Diepgaand kritisch disciplinair onderzoek legt de fundamenten van kennis en inzicht. Het gewoon voortdoen gebaseerd op falende en perverse denkbeelden, taal, wetgeving, beleidsinstrumenten, … dient te worden vervangen door effectieve, efficiënte, en rechtvaardige versies.

Meer info en duiding is ook te vinden op www.avielverbruggen.be

Aviel Verbruggen, Ann Crabbé en Sara Vicca