Het korfvak klimaatverandering is van start gegaan aan de Universiteit Antwerpen. Prof. Tim Soens gaf er op woensdag 16 oktober 2019 een college getiteld ‘1000 jaar klimaatverandering. De nexus klimaat-samenleving doorheen de geschiedenis’. Hier volgt een overzicht van enkele inzichten die hij met de studenten deelde.
Wir habben es (nicht) gewußt?
Tijdens zijn college legde Tim Soens – gewoon hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen – uitvoerig uit dat de huidige generatie niet kan beweren dat ze niet heeft geweten dat de milieudruk van de mens impact heeft op het milieu en op het klimaat. Al rond 1900 was men zich bewust van het effect dat de verbranding van fossiele brandstoffen op het CO2 gehalte in de atmosfeer en op de temperatuur kon hebben. Het ging daarbij niet om individuele ‘whistle blowers’ die op een muur van ongeloof stuitten; het idee van een door de mens veroorzaakte klimaatopwarming sloot perfect aan bij 19e-eeuwse opvattingen over de menselijke invloed op temperatuur en neerslag via onder andere ontbossing.
Het zou wel nog meerdere decennia duren voor er – vanuit de exacte wetenschappen – een solide klimaatwetenschap zou ontstaan. Het produceren van valide en betrouwbare onderzoeksresultaten, maar ook de afstemming tussen wetenschapsdomeinen (klimaatwetenschap is een zeer multidisciplinair veld) kostte immers veel tijd.
Alarmistische geschiedschrijving over ondergang beschavingen: mind the gap!
Vandaag verschijnen vanuit de geschiedkunde heel wat publicaties die klimaatveranderingen in het verleden als oorzaak aanwijzen van het verdwijnen van beschavingen, zoals de val van het Romeinse Rijk (‘The fate of Rome’ van Kyle Harper) of de ondergang van Chinese dynastieën (‘The Troubled Empire’ van Timothy Brook’), maar Tim Soens nuanceert. De ‘kleine’ klimaatwijzigingen die merkbaar waren in die periodes kunnen bijgedragen hebben aan de val van deze beschavingen, maar meestal ligt een complexe combinatie van uiteenlopende oorzaken aan de basis. Het is, vanuit een kritisch geschiedkundig perspectief, goed om die nuances te blijven zien en weg te blijven van veralgemenende conclusies.
Afbeelding: ‘Kleine IJstijd’ winterlandschap met schaatsers van Hendrik Avercamp, c. 1608 (Rijksmuseum Amsterdam).
Geschiedenis leert: er zijn geen kwetsbare samenlevingen, alleen kwetsbare mensen
Om het hoofd te bieden aan nakende klimaatveranderingen, is het vandaag bon ton om te streven naar meer resilience of veerkracht. Niet alleen van samenlevingen als geheel, maar ook van individuen en organisaties. Veerkrachtige samenlevingen kunnen hun kwetsbaarheid voor tegenslagen en (klimaat)crisissen reduceren door te anticiperen op wat gaat komen, te transformeren en coping strategieën te ontwikkelen. Maar bij dit optimistisch discours over het optimaliseren van zelfredzaamheid plaatst Tim Soens enkele kanttekeningen:
Samenlevingen zijn historisch gezien vaak in staat gebleken om relatief snel te bekomen van crisissen, maar hetzelfde kan niet gezegd worden van kwetsbare mensen in de samenleving. Uit historisch onderzoek blijkt dat mensen met lagere sociaal-economische status (SES) meer kwetsbaar zijn voor natuurfenomenen dan mensen met hogere SES. Hun veerkracht verhoog je door preventief te werken aan bv. armoedebestrijding. Een samenleving die haar veerkracht wil versterken, kan maar beter de grondoorzaken van kwetsbaarheden wegnemen, o.m. door sociale ongelijkheid te reduceren en meer ecologische rechtvaardigheid te installeren.
Wil je meer lezen, bekijk dan bvb. het hoofdstuk Dragen de zwakste schouders steeds de zwaarste lasten? Klimaatrechtvaardigheid vandaag en in het verleden uit het nieuwe boek Klimaat en sociale rechtvaardigheid van Minerva.
De ecologie van een wereld in verandering 